Ο δρόμος των Αλατσάδων

Ο Δρόμος των Αλατσάδων ήταν η διαδρομή που ακολουθούσαν οι ντόπιοι των χωριών του Μιραμπέλου για να διακινήσουν το αλάτι από τις Αλυκές της Ελούντας έως και τα πιο απομακρυσμένα χωριά του οροπεδίου Λασιθίου.

Οι Αλυκές της Ελούντας δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα πότε φτιάχτηκαν. Η παλαιότερη αναφορά σε αυτές χρονολογείται το 1479, ενώ σε αρχειακό τεκμήριο του 1499 αναφέρονται δύο αποθήκες αλατιού στην περιοχή, οι οποίες άνηκαν στον Piero Plaideno.

Η διαχειριση του αλατιού και της αλοπηγικής δραστηριότητας στην επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αποτελούσε αποκλειστικό προνόμιο του Δημοσίου Οθωμανικού Χρέους. Οι αξιωματούχοι της Αυτοκρατορίας επωφελούνταν από την διανομή του. Το αλάτι παραμένει ένα από τα περισσότερο αναγκαία και πολύτιμα καθημερινά υλικά. Ειδικότερα σε περιοχές των οποίων η οικονομία βασίζεται στην κτηνοτροφία, το αλάτι είναι το μόνο μέσο συντήρησης τροφίμων.

Από το 1920, οι Αλυκές της Ελούντας υπάγονται στο ελληνικό δημόσιο, το οποίο διατηρεί την μονοπωλιακή διάθεση του αλατιού.

Βλ. Τζεδάκη-Αποστολάκη, Λένα 1998. Μονοπώλιο αλατιού στην Κρητική Πολιτεία (1898-1913). Στα πρακτικά του Η΄ Τριήμερου Εργασίας 6-8 Νοεμβρίου 1998. Σσ.183-191

Ο φόρος του αλατιού εξασφάλιζε ένα σημαντικό έσοδο για το κράτος και για αυτό το λόγο εφαρμόζεται σε διαφορετικά πλαίσια σε όλο τον κόσμο. Ο φόρος la gabelle στη Γαλλία θεσμοθετήθηκε τον 14ο αιώνα και εφαρμόστηκε μέχρι τα μέσα του 20ου. Έχει χαρακτηριστεί ένας από τους πιο άδικους φόρους. Η κατάργησή του αποτέλεσε ένα από τα αιτήματα της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο η φορολόγηση του πολύτιμου αλατιού έχει προκαλέσει μάχες και εξεγέρσεις.

βλ.Sands, Theodore, and Chester Penn Higby. “France and the Salt Tax.” The Historian 11, no. 2 (1949): 145–65.

Για την αποφυγή του φόρου και την εκμετάλλευση του προϊόντος αναπτύχθηκε ένα μεγάλο δίκτυο παράνομης διακίνησης του πολύτιμου αλατιού κατά τόπους σε όλο τον κόσμο.

Στο Μιραμπέλλο, όπως και αλλού, μικροποσότητες αλατιού από τις Αλυκές διακινούνταν μέσα από τα δύσβατα μονοπάτια που ενώνουν την Ελούντα με το Λασίθι. Οι Αλατσάδες της Ελούντας εξασφάλιζαν αλάτι είτε με παράνομους είτε με νόμιμους τρόπους για να το μεταφέρουν περπατώντας στα χωριά της ενδοχώρας.

Ο δρόμος ή στράτα των Αλατσάδων, όπως ακόμα τον θυμούνται οι ντόπιοι, είναι συνυφασμένος με την φτώχεια των προτουριστικών χρόνων. Τότε που η οικονομία της περιοχής βασίζονταν στην παραγωγή χαρουπιών, ακονιών, αμυγδάλων και λιγοστών ακόμα εποχικών προϊόντων.

βλ. Μακράκης, Μαν. 2020 (2009). Ελούντα. Η ιστορία της μέσα από την ιστορία της Κρήτης. (Β’ έκδοση) Ελούντα: Περιφέρεια Κρήτης

Σήμερα, ο δρόμος των Αλατσάδων τείνει να ξεχαστεί, αφού πια δεν χρησιμοποιείται. Σε αυτό το μεταίχμιο μνήμης και λήθης, η ομάδα ερευνητών του Εργαστηρίου Γεωφυσικής - Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης & Αρχαιοπεριβάλλοντος (GeoSat ReSeArch Lab) ΙΜΣ-ΙΤΕ προσπαθεί να ανασυστήσει την διαδρομή ανασύροντας από τη συλλογική μνήμη αλλά και τις ατομικές αναμνήσεις κάθε πληροφορία που σχετίζεται με το τοπίο, ενώνοντας σημεία στο χάρτη.

Οι Αλυκές της Ελούντας λειτούργησαν μέχρι το 1972 παράγοντας περί τους 1000 τόνους αλάτι ετησίως. Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής άλατος και η άρση του μονοπωλίου άλλαξαν σημαντικά τις διαδικασίες παραγωγής, διαχείρισης και κατανάλωσης του προϊόντος.

Η Χιόνα είναι η λιθόκτιστη και λιθόστρωτη αποθήκη όπου συγκεντρώνονταν το αλάτι κατά τη διάρκεια της συγκομιδής. Σε ένα μικρό μώλο δίπλα στη Χιόνα προσάραζαν τα καΐκια για να φορτώσουν το αλάτι. Η τοπική κοινότητα της Ελούντας και των γειτονικών χωριών οραματίζονται την μετατροπή του κτιρίου σε ένα μουσείο για το αλάτι.

Οι ντόπιοι από την Ελούντα και τα γύρω χωριά δουλεύουν στις Αλυκές για λίγες μέρες το χρόνο, κυρίως ως φορτοεκφορτωτές. Έτσι καταφέρνουν να εξασφαλίζουν μικρές ποσότητες αλατιού για οικιακή χρήση αλλά και για να το διαθέσουν στο Λασίθι προς ανταλλαγή με άλλα αναγκαία προϊόντα.

Σε κάποια τμήματα της διαδρομής σώζονται ακόμα οι ξερολιθικές κατασκευές που ορίζουν το μονοπάτι.

Η Οξά είναι ένα βραχώδες βουνό 563μ. Στην κορυφή του βρίσκεται η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού. Η Οξά αποτελεί μια οχυρωμένη θέση, η οποία μελετάται τα τελευταία χρόνια από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λασιθίου.

Οι δεξαμενές της Οξάς. Αγγελική Αλυγιζάκη, αρχαιολόγος, υπότροφος ΙΜΣ-ΙΤΕ.

Ένας τρόπος προστασίας του φυσικού τοπίου είναι η διασφάλιση και ενίσχυση των ήπιων χρήσεων του. Η συλλογή βρώσιμων φυτών και άγριων βοτάνων αποτελεί μια τέτοια χρήση αλλά απαιτεί προσοχή και σεβασμό στο περιβάλλον.

Ένα από τα χαρακτηριστικότερα τοπία του Μιραμπέλλου παραμένουν έως σήμερα τα τοπία που διαμορφώνονται από τους λιθοσωρούς της εξόρυξης ακονιών.

Το ακόνι, οι ακονιές και η εξόρυξή του. Γιώργος Μαυρικάκης

Στην τοποθεσία Καλός Λάκκος ο κάθε αλατσάς έπερνε το δικό του δρόμο, προς διαφορετικές κατευθύνσεις ανάλογα με το που ήθελε να ανταλλάξει το αλάτι που κουβαλούσε. Εκεί θεωρούν οι ντόπιοι σήμερα ότι τελείωνε και ο δρόμος των Αλατσάδων.